Yn 1935, roedd y Weinyddiaeth Awyr eisiau sefydlu gorsaf i hyfforddi peilotiaid awyrennau bomio ar safle hen ffermdy Penyberth ym Mhenrhyn Llŷn. Ar y pryd, roedd pobl yn ofni y byddai rhyfel yn digwydd yn erbyn yr Almaen. Roedd llawer o bobl yn gwrthwynebu hyn yn chwyrn oherwydd eu bod nhw'n heddychwyr. Roedden nhw'n ofni y byddai'r 'ysgol fomio' yn newid cymeriad ardal Llŷn a oedd yn ardal wledig, Gymraeg a Christnogol. Gofynnon nhw am gyfarfod â'r llywodraeth i drafod hyn, ond gwrthododd y llywodraeth.
Ar 8 Medi 1936, aeth Saunders Lewis, Lewis Valentine a D.J. Williams i chwistrellu petrol yn rhai o'r cytiau oedd wedi cael eu codi ar y safle, a chynnau tân. Roedden nhw'n aelodau o Blaid Cymru (Saunders Lewis oedd ei llywydd). Yn syth ar ôl i'r tân gydio, aethon nhw i orsaf heddlu Pwllheli i gyfaddef mai nhw wnaeth.
Cafodd y tri eu profi mewn llys yng Nghaernarfon, ond gan fod y rheithgor wedi methu dod i benderfyniad, aeth yr achos i'r Old Bailey yn Llundain. Cafodd y tri ddedfryd o naw mis o garchar. Collodd Saunders Lewis ei swydd fel darlithydd yn y Brifysgol yn Abertawe. Pan gafodd y tri eu rhyddhau o garchar, daeth 12,000 o bobl i'w croesawu nhw ym Mhafiliwn Caernarfon ym mis Medi 1937.
Cliciwch yma a gwrandewch ar y clip sain. Ynddo, mae'r Parchedig Lewis Valentine yn sôn am noson llosgi'r ysgol fomio ym Mhenyberth.
Diolch i Stiwdio John am gyfrannu'r llun.
Geirfa
| Cymraeg | Disgrifiad | Saesneg |
|---|---|---|
| Y Weinyddiaeth Awyr | yr Awyrlu | Royal Air Force |
| gwrthwynebu | bod yn erbyn rhywbeth | oppose |
| chwyrn | ffyrnig | fierce |
| heddychwyr | pobl sydd yn erbyn rhyfela | pacifists |
| chwistrellu | "sbreio" rhywbeth | to spray |
| rheithgor | 12 o bobl mewn llys barn sy’n penderfynu a yw pobl yn euog neu’n ddieuog | jury |
| dedfryd | y gosb a dderbynir mewn llys barn | sentence |
| llecyn | man | spot |
| oblegid | oherwydd | because |
| hamddenu | treulio amser | for leisure |
| dynesu at | dod yn nes/agosach at | approach |
| hysbysu | rhoi gwybod i | inform |
Tasgau
TASG 1
Mae’r clip sain yn rhoi hanes un paragraff o’r erthygl. Pa baragraff?
TASG 2
Trafodwch y cwestiynau hyn.
TASG 3
Gwrandewch ar y clip eto a chwblhau'r dasg.
TASG 4
Beth yw eich barn chi am yr hyn wnaeth y tri? Ydych chi’n cydymdeimlo â’r achos? Trafodwch hyn ac yna ysgrifennwch lythyr byr atyn nhw yng ngharchar yn esbonio eich barn.
